Forum Bydgoskiego Stowarzyszenia Miłośników Zabytków "BUNKIER"

Zwycięskie Powstanie Wielkopolskie rozpoczęło się w Poznaniu 27. XII. 1918r. i zaczęło się szybko rozszerzać na najbliższe okolice, obejmując coraz dalsze rejony Wielkopolski a następnie Kujawy, Pałuki i część Krajny. Do Bydgoszczy powstańcy nie dotarli, stacjonowała tu silna załoga wojskowa i Grenzschutzu ( straży granicznej ). Jednak po kilku miesiącach walki, wojska powstańcze zbliżały się w okolice miasta. Trwały bitwy pod Brzozą, Rynarzewem, Ślesinem i Mroczą. W nocy 15/16 czerwca 1919 r. w Murowańcu, w lasku nad kanałem, stoczono zaciętą bitwę. Poległo 15 powstańców, było wielu rannych. Również po stronie niemieckiej nie było lepiej. Rannych powstańców Niemcy zabrali do niewoli a następnie do szpitala wojskowego w Bydgoszczy ( mieścił się on u zbiegu dzisiejszej ulicy Jagiellońskiej i Trzeciego Maja ). Wśród rannych był nieznany z imienia i nazwiska powstaniec, który po kilku dniach zmarł nie odzyskując przytomności. Próby uzyskania zezwolenia na zabranie ciała powstańca ze szpitala podjęła się Apolonia Sikorska, żona Andrzeja, inspektora cmentarza Nowofarnego. Jej starania powiodły się.
26 czerwca 1919 roku na cmentarzu Nowofarnym w Bydgoszczy odbył się Manifestacyjny Pogrzeb Powstańca. Zorganizowaniem pogrzebu zajęła się Rada Ludowa. Kondukt żałobny prowadził ksiądz wikary Gruchała w otoczeniu pięciu księży. Za trumną przybraną kwiatami kroczyły liczne towarzystwa ze swoimi sztandarami m. innymi Towarzystwo Gimnastyczne „ Sokół „.Po przemówieniu księdza, Towarzystwo Śpiewacze „ Halka „ – wykonało pieśń „ Na groby „.W imieniu Rady Ludowej hołd zmarłemu złożył Jan Teska. Przybyli licznie skauci bydgoscy zaśpiewali nad grobem „ Rotę „.
Po odzyskaniu niepodległości zrodził się pomysł budowy w Bydgoszczy Grobu Nieznanego Powstańca Wielkopolskiego. Inicjatorem budowy Pomnika był wieloletni inspektor cmentarza Nowofarnego w Bydgoszczy Andrzej Sikorski. „ Dziennik Bydgoski „ zainicjował zbiórkę funduszy na ten cel. Próby zbiórek pieniędzy wielokrotnie. Ostatecznie brakującą kwotę przekazał na rzecz budowy pomnika z Kasy Miejskiej Prezydent Bydgoszczy ppłk Bernard Śliwiński ( Powstaniec Wielkopolski, dowodził 6 Pułkiem Strzelców Wielkopolskich, na jego czele wkraczał do Bydgoszczy 20 stycznia 1920r.).
Gdy przygotowania do budowy pomnika ruszyły pełną parą, postanowiono odsłonięciu pomnika nadać niezwykle uroczysty charakter. 7 sierpnia 1925 roku przybyli do Bydgoszczy Prezes Międzynarodowej Organizacji Kombatantów ( FldAC ) płk armii amerykańskiej Miller wraz z sekretarzem generalnym Stoubntonem.
Na cmentarzu Nowofarnym dokonano ekshumacji zwłok Nieznanego Powstańca Wielkopolskiego i 7 sierpnia 1925 roku złożono prochy do metalowej trumny.
Następnego dnia w kaplicy bydgoskiego cmentarza Nowofarnego odbyło się uroczyste nabożeństwo, odprawione przez proboszcza fary ks. Tadeusza Skarbek – Malczewskiego.
Po nabożeństwie ukwieconymi i przybranymi w narodowe barwy ulicami Zygmunta Augusta, Dworcową, Gdańską, Jagiellońską i Bernardyńską przeszedł kondukt żałobny. Na jego czele maszerowały orkiestry 16 Pułku Ułanów Wielkopolskich i Związku Inwalidów Wojennych, za nią kompania honorowa i armatnia laweta ciągniona przez 8 koni. Na lawecie szczątki Nieznanego Powstańca Wielkopolskiego. Za lawetą szli : pułkownik wojsk amerykańskich Miller – prezes światowego związku byłych żołnierzy narodów sprzymierzonych, Adolf Rafał Bniński – wojewoda poznański, gen. Broni Józef Dowbór – Muśnicki, dr Bernard Śliwiński – prezydent Bydgoszczy, hrabia Maciej Mielżyński,
gen. bryg. Wiktor Thommee oraz przedstawiciele Rady Miejskiej, wojska, władz państwowych i samorządowych.
Na skwerze przy ulicy Bernardyńskiej, przed dawnym klasztorem Bernardynów, przed otwartą mogiłą ustawiono trumnę. Odśpiewano „ Witaj Królowo „.Kompania honorowa Wojska Polskiego prezentowała broń. Po trzykrotnej salwie honorowej trumnę opuszczono do grobu. Przemówienie wygłosił głównodowodzący Wojskami Wielkopolskimi gen. broni Józef Dowbór – Muśnicki, powiedział : „ Składamy na wieczne czasy szczątki Nieznanego Powstańca, jednego z tych, którzy nie zważając na 150 lat najcięższej niewoli nie przestali wierzyć, że „ jeszcze nie zginęła „, nie tylko potrafili tę wiarę przelać w czyn, ale potrafili zaszczepić ją w sercach Wielkopolan. Płyta ta nie jest pomnikiem nieznanych szczątków ludzkich, ale symbolem wiecznej dążności naszego narodu do utrzymania wolności „.
Po Generale przemówił prezydent Bydgoszczy i polski wiceprezes FldAC dr Bernard Śliwiński : „ Imieniem miasta Bydgoszczy mam ten piękny i wielki zaszczyt grób poświęcony Nieznanemu Powstańcowi Wielkopolskiemu, w którym leżą szczątki jednego z wielkich synów naszej Ojczyzny, wziąć w opiekę miasta na wieczną pamiątkę naszej czci i hołdu dla tego, który tu leży i jego braci „.Następnie Prezydent Bydgoszczy zapalił „ wieczny ogień „.
Uroczystość zakończyła defilada. Wieczorem w strzelnicy na ul. Toruńskiej odbył się raut, w którym wzięli udział uczestnicy uroczystości. Po uroczystościach pogrzebowych płk Miller powiedział : „ w ciągu czterech miesięcy brałem udział w dziewięciu uroczystościach poświęconych nieznanym żołnierzom i żadna tak mnie nie wzruszyła jak ta „.Bydgoski sarkofag, choć skromny, szybko wrósł w krajobraz miejski. Stał się trwałym elementem scenariuszy obchodów kolejnych rocznic Powstania Wielkopolskiego, wszelkich świąt państwowych i wojskowych. Szczególną rangę miało składanie wieńców na Grobie Nieznanego Powstańca Wielkopolskiego z okazji świąt pułkowych przez delegacje poszczególnych jednostek wojskowych garnizonu bydgoskiego, wywodzących się przecież z Powstania Wielkopolskiego ( 16/2 Pułk Ułanów Wielkopolskich, 61 i 62 Pułki Piechoty Wielkopolskiej, 15 Wielkopolski Pułk Artylerii Lekkiej ). Po 1920 roku w Bydgoszczy zamieszkało około 400 powstańców.
Na przypomnienie zasługuje opis uroczystości przed Grobem w dniu 10 października 1926 r. w 5 – tą rocznicę powołania Placówki Bydgoskiej i Chorągwi Pomorskiej Związku Halerczyków. Uroczystość uświetnił swą obecnością, przeniesiony już w stan spoczynku, gen. broni Józef Haller. Po defiladzie na placu Wolności, uczestnicy udali się do Grobu Nieznanego Powstańca Wielkopolskiego, by oddać symboliczny hołd poległym towarzyszom broni. Przed Grobem wartę honorową objęli wówczas w swoich mundurach powstaniec i hallerczyk. Prezes Chorągwi Pomorskiej, por. rez. Stanisław Pakaszewski wygłosił znamienne słowa „ odwiedzanie Grobu Nieznanego Powstańca jest odnowieniem tej przysięgi, którą polegli bracia nie tylko złożyli ale której dotrzymali, składając życie i krew Ojczyźnie w ofierze. Dlatego też przed Grób ten sprowadzać należy jak najczęściej młodzież naszą, tak jak ojcowie nasi pokazywali swym dzieciom groby bohaterów listopadowych i styczniowych. Po przemówieniu mogiłę przykryły dwa wieńce : hallerczyków i powstańców.
Nic dziwnego, że w trzy lata później, 8 października 1928 r. przy Grobie Nieznanego Powstańca Wielkopolskiego odbyła się niezwykła uroczystość. Oto w trakcie celowo zwołanego w Bydgoszczy Nadzwyczajnego Zjazdu Chorągwi Pomorskiej i Drużyn Błękitnych Związku Hallerczyków, jego uczestnicy w otoczeniu 30 pocztów sztandarowych i społeczeństwa, z asystą wojskową przybyli wpierw do kościoła garnizonowego na uroczyste nabożeństwo, następnie przybyli do Grobu Powstańca. Tutaj w podniosłej i patriotycznej oprawie, prezes Stanisław Pałaszewski, odczytał akt erekcyjny następującej treści „ z dalekiej ziemi francuskiej, gdzie koledzy nasi Pierwszego Pułku Strzelców Armii Józefa Hallera, idąc w bój o wolność Polski, krew swoją serdeczną przelali i śmiercią bohaterską polegli. Z ich grobów na cmentarzu w St. Hilaire pod Reims zebrano dnia 8 lipca 1928 roku garść ziemi i przywieziono do Polski, aby tu zmieszała się z ziemią, która okrywa Grób Nieznanego Powstańca Wielkopolskiego w Bydgoszczy. Na wieczną pamiątkę kładziemy w tym akcie uroczyste podpisy”. Odczytany akt po podpisaniu, złożono do urny z ziemią pobrana z St.. Hilary, którą po odśpiewaniu przez uczestników „ Roty „, gen. bryg. Wiktor Thommee z dr Tadeuszem Chmielarskim – wiceprezydentem Bydgoszczy złożyli do Grobu Powstańca. Po założeniu z powrotem płyty nagrobnej, prezes Związku Hallerczyków, płk dypl. Franciszek Arciszewski umieścił na niej mosiężną tablicę pamiątkową z następującą inskrypcją : Płyta ta kryje ziemię z grobów żołnierzy Armii Hallera w St. Hilaire. Przywieziono w lipcu 1928 roku przez delegację Chorągwi Pomorskiej Związku Hallerczyków. Złożono uroczyście 8 października 1928 roku.
Grób pokryły wieńce i kwiaty, pochyliły się sztandary, zabrzmiał hymn państwowy. Były jeszcze dekoracje odznaczeniami kombatantów i defilada.
Godny przypomnienia jest fakt, że gen. Józef Haller w programie wszystkich swoich wizyt w Bydgoszczy ujmował uroczyste złożenie wieńców na Grobie Powstańca ; tak było 11 maja 1930 r. podczas obchodów 12-ej rocznicy bitwy pod Kaniowem, oraz 10 maja 1936 r. w 18-tą rocznice tej bitwy i 15-tą rocznicę utworzenia Chorągwi Pomorskiej Związku Hallerczyków.
Wyjątkowego znaczenia nabrały zaś uroczystości zorganizowane przed Grobem Powstańca w dniu 21 maja 1939 r. w 20-tą rocznicę przybycia Armii Polskiej z Francji do Polski. W wielkim pochodzie, po mszy św. W kościele Św. Trójcy, prócz gen. Józefa Hallera maszerowała pod Grób ogromna ilość gości oficjalnych, kombatantów i tłumy mieszkańców.
W obliczu zagrożenia wojennego, cały naród był zjednoczony .
We wrześniu 1939 roku Niemcy nakazali Zarządowi Ogrodów Miejskich rozebranie grobu.
Wydobytą trumnę ze szczątkami Nieznanego Powstańca zniszczono. Podobnie postąpiono z urną hallerczyków. Po tej profanacji, polecono robotnikom mogiłę zasypać, posiać trawę by nie pozostał po niej żaden ślad.
Płytę złożono w składnicy Ogrodów Miejskich przy ul. Karpackiej 9. Pracujący tam Polacy Feliks Górski i Kazimierz Niedźwiedzki płytę ukryli i przechowali do czasów wyzwolenia Bydgoszczy z rąk niemieckich. Również patriotycznej postawie anonimowego mieszkańca Bydgoszczy, zawdzięczać należy ukrycie mosiężnej tablicy pamiątkowej hallerczyków z 1928 roku. Uszkodzona, ze śladami brutalnego oderwania od płyty, przekazana została do zbiorów Muzeum Okręgowego im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy.
Krótko po wyzwoleniu, jeszcze wczesną wiosną 1945 roku w miejscu zniszczonego Grobu znowu pojawiły się wieńce przybrane biało – czerwonymi szarfami, chorągiewki i kwiaty.
Ocaleni z pożogi wojennej uczestnicy Powstania Wielkopolskiego ustawili w tym miejscu prowizoryczną tablicę o treści :” Tu była mogiła Nieznanego Powstańca Wielkopolskiego. Prosimy o szacunek dla tego miejsca „.
W tym samym czasie przystąpiono do rekonstrukcji Grobu Nieznanego Powstańca Wielkopolskiego na skwerze przy ul. Bernardyńskiej. Sprawą odbudowy zajął się Komitet Odbudowy Grobu, który został powołany z inicjatywy działającego już Związku Powstańców i Wojaków w Bydgoszczy. Komitetowi przewodniczył Wojciech Fiołka. Prace kamieniarskie bezinteresownie wykonał mistrz kamieniarski Stefan Tutlewski. Uroczystości związane z przekazaniem Grobu odbyły się 25 sierpnia 1946 r. Zrekonstruowany Grób poświęcił kanonik ks. Jan Konopczyński. Do Grobu włożono również akt erekcyjny. Okolicznościowe przemówienie wygłosił Prezydent Miasta Józef Twardzicki i zapalił znicz. Aktu odsłonięcia dokonali Wojciech Fiołka i Stefan Tutlewski. Komendant Związku Powstańców i Wojaków
kpt. Władysław Poczekaj złożył przed Grobem raport i ślubowanie wiernej służby Polsce.
Podczas pieśni wykonywanych przez chór „ Harmonia „ złożono wieńce i wiązanki kwiatów.
W związku z planowanym poszerzeniem ul. Bernardyńskiej, Grób Nieznanego Powstańca Wielkopolskiego przeniesiono do północnej części skweru przy ul. Bernardyńskiej. Jednocześnie obok Grobu ustawiono pomnik Powstańca Wielkopolskiego.
Odsłonięcie pomnika odbyło się 68 rocznicę wybuchu Powstania Wielkopolskiego – dnia 27 grudnia 1986 roku. Prezydent Bydgoszczy Władysław Przybylski odsłonił pomnik.
Autorem projektu jest rzeźbiarz Stanisław Horno – Popławski z Gdańska, model wykonał bydgoski artysta rzeźbiarz Aleksander Dętkoś. Odlew w brązie wykonano w fabryce „Spomasz". Na granitowym cokole umieszczono postać leżącego rannego Powstańca Wielkopolskiego.
Z inspiracji prezesa ZW ZBoWiD w dniu 16 grudnia 1998 r. przy poparciu Wojewody Teresy Piotrowskiej zawiązał się w Bydgoszczy wpierw Tymczasowy, Zarząd Oddziału Kujawsko – Pomorskiego Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego 1918 / 1919r. z prezesem Danutą Rumfeld. Towarzystwo zostało odtąd głównym organizatorem uroczystości rocznicowych przed Grobem Nieznanego Powstańca Wielkopolskiego.
Szczególnej wymowy nabiera fakt, że w 2000 r. podczas uroczystości 82 rocznicy wybuchu Powstania Wielkopolskiego przed Grobem Powstańca, Oddział Kujawsko - Pomorski Towarzystwa, już pod nowym kierownictwem prezesa Mariana Kadowa, otrzymał sztandar, którego rodzicami chrzestnymi byli : córka powstańca wielkopolskiego - senator RP Dorota Kępka i wojewoda Józef Rogacki.
W 2003 r. z inicjatywy Towarzystwa w pobliżu pomnika Nieznanego Powstańca Wielkopolskiego
odsłonięty został obelisk z następującym tekstem:
W hołdzie bohaterskim przodkom naszym
Powstańcom Wielkopolskim / 1918 - 1919 r. /
Z wyrazami czci i pamięci / w 85 rocznicę powstania /
Społeczeństwo Kujaw i Pomorza.