Niewiele osób wie, że w Bydgoszczy znajduje się najstarszy działający w Polsce jaz walcowy. Jest położony w pięknym i urokliwym miejscu, tam, gdzie rzeka Brda łączy się z Wisłą.
Stopień wodny
Jaz walcowy wchodzi w skład stopnia wodnego Czersko Polskie, znajduje się na połączeniu Wisły i Brdy - w jej km 2 + 800 skanalizowanego odcinka w Bydgoszczy przy ulicy Toruńskiej 157b.
Zdjęcia czarno-białe prezentowane poniżej większość z Was zna. Pochodzą z cyfrowego zbioru Architekturmuseum der Technischen Universität Berlin. Pokazuję je ponownie aby usystematyzować wiedzę na temat tej wyjątkowej budowli.
Unikalne zdjęcia z budowy
Jaz walcowy w Czersku Polskim jest najstarszym działającym jazem walcowym w Polsce i unikatowym w skali Europy! Z 1905 roku zachowało się unikatowe zdjęcie pokazujące montaż metalowego trapu łączącego oba przyczółki jazu. Metalowy walec jest już usadowiony na swoim miejscu. Widać robotników pozujących do zdjęcia fotografowi
Co ciekawe metalowy trap wciągany na zdjęciu zachował się do dnia dzisiejszego.
Jaz walcowy i niepotrzebna śluza
W latach 80. XIX wieku miejscowi przemysłowcy naciskali na rząd pruski, domagając się powiększenia portu w Brdyujściu, aby mógł on służyć nie tylko jako składowisko tratw, ale również zimowisko dla statków. Trwały również prace związane z budową portu w dzielnicy Bydgoszcz-Wschód. Wymagało to spiętrzenia wód na ujściowym odcinku Brdy. Rzeka Brda charakteryzowała się dużymi wahaniami stanów wód w ciągu roku. Aby usprawnić żeglugę i spławianie tratw z drewnem podjęto decyzję o uregulowaniu rzeki w jej dolnym odcinku. Prace przy budowie jazu walcowego w obecnym Czersku Polskim wykonano w latach 1902-1907. Polegały one na budowie jazu walcowego o wyższym piętrzeniu oraz likwidacji niepotrzebnego już stopnia wodnego śluzy nr 2 Kapuściska.
Więcej o Śluzie Kapuściska przeczytasz tutaj
viewtopic.php?f=31&t=835&p=5921&hilit=%C5%9Bluza+kapu%C5%9Bciska#p5921
Dzięki takiemu rozwiązaniu statki mogły bez przeszkód wpływać do centrum miasta do wysokości Śluzy Miejskiej bez zbędnego śluzowania. Było to w owym czasie rewolucyjne rozwiązanie hydrotechniczne.
2,4 metra średnicy i 42 tony
Jaz walcowy jest urządzeniem hydrotechnicznym służącym do piętrzenia wody na rzece Brdzie. Posiada jednoprzęsłową konstrukcję betonową o szerokości 22 m. Zamknięcie jego przelewu stanowi stalowy walec o średnicy 2,5 m. i grubości 14mm. zamocowany na obu przyczółkach. Walec poruszany jest elektrycznie i również ręcznie w trybie awaryjny. 42 tonowy kolos porusza się po 62 zębatych wieńcach zainstalowanych na obu jego końcach, które toczą się w górę i w dół po pochyłych torach przy pomocy łańcuchów Galla.
Poniżej porównanie zdjęć budowli hydrotechnicznej.
Zdjęcie pochodzi przypuszczalnie z 1907 roku. Wykonano je prawdopodobnie tuż przed oddaniem budowli do eksploatacji. Po prawej stronie jazu tuż przy przepławce dla ryb, widać dwóch panów z tyczką pomiarową. Prawdopodobnie za moment walec zostanie opuszczony i będą mierzyć poziom wody.
Ten sam kadr wykonany w maju 2013 roku.
Oba zdjęcia wykonano z tego samego miejsca. Widać wyraźnie różnice w poziomie rzeki. Co ciekawe. Budowla jest zachowana w doskonałym stanie. Mimo opływu czasu trzyma się świetnie.
Zabytkowy dwupiętrowy budynek wybudowany jest z licowanej czerwonej cegły i przykryty dwuspadzistym dachem krytym dachówką. Dodatkowo część budynku obrasta bluszcz. Całość idealnie komponuje się z krajobrazem tworząc niepowtarzalny klimat miejsca tajemniczego. Wyjątkową budowlę hydrotechniczą wpisano do rejestru zabytków stosunkowo późno bo dopiero w 2005 roku.
Spiętrza Brdę i produkuję energię.
Zadanie jazu polega na spiętrzaniu wód Brdy po między Jazem Walcowym, a Jazem Farnym. Pozwala to na utrzymywanie stałego poziomu rzeki na jej dolnym odcinku w granicach miasta i pozwala na swobody ruch żeglowny. W 2005 roku przeprowadzono kapitalny remont jazu.
Widok od dolnej wody
Przepławka dla ryb
Budynek i trap
Zębate wieńce i łańcuch Galla
Jaz walcowy prócz spiętrzania wody produkuję energię. W zabytkowym budynku znajduję się Mała Elektrownia Wodna (MEW) „Czersko Polskie”.
Hydroelektrownię uruchomiono w 1907 roku. Posiada jedną turbinę wodną typu Francis’a pracującą na wale pionowym.
Elektrownia w swym pierwotnym zamierzeniu miała pracować na potrzeby oświetlenia budynku oraz produkować energię dla potrzeb obsługi jazu i śluz. W takiej formie pracowała do roku 1965, gdy „przeszła na emeryturę”. Jednak za sprawą rodzinnej spółki ten ciekawy zabytek hydrotechniczny ponownie ożył dzięki gruntownej przebudowie w latach 80-tych. Kolejny rozruch zmodernizowanej elektrowni o mocy turbiny 100 kW nastąpił 29 czerwca 1985 roku.
Dzięki uprzejmości użytkownika obiektu Regionalnemu Zarządowi Gospodarki Wodnej w Gdańsku, elektrownię można zwiedzać grupowo po wcześniejszym ustaleniu terminu.
Poniżej zdjęcia z wnętrza elektrowni.
Zdjęcie - podniesiony walec w czasie remontu wrzesień 2005
Poniżej prezentuję zdjęcie którego autorem jest 78janek. Pochodzi ono z FotoForum Bydgoszcz Gazety Wyborczej.
Widać podniesiony walec. Ustawione szandory są wsparte o metalowy trap. Spód jazu jest wykonany z betonu.
Warto przeczytać:
1. Dolata Beata: MEW-y mają moc. Nr 2 2010 Agroenergetyka
2. Januszewski Stanisław: Jaz walcowy u ujścia Brdy do Wisły. Prosto z pokładu. Biuletyn nr 29. Styczeń 2006. Fundacja Otwartego Muzeum Techniki we Wrocławiu
Zdjęcia archiwalne: Architekturmuseum der Technischen Universität Berlin
