Forum Bydgoskiego Stowarzyszenia Miłośników Zabytków "BUNKIER"

Ponoć już na początku XIX w. pojawił się browar oraz wytwórnia słodu znana później jako "Brauerei Wilhelm Russak" przy Kornmarktstrasse 3 lub po prostu „Browar Russak”
Wilhelm Russak prowadził ten biznes od około 1870 roku, po nim przejął go Michał Russak. Wiadomo, że przed tym rokiem właścicielem był Henryk Trauschke, a co wcześniej ? Może to Trauschke założył browar , który potem sprzedał Wilhelmowi Russakowi? Spotkałem się też z nazwiskiem Giese pod tym adresem. Giese zbudował browar przy Ustroniu, może wcześniej coś kombinował przy Zb. Rynku. Jeden z Giese wymienionych w książkach adresowych był destylatorem, inny browarnikiem, więc coś w tym jest. Ale co było od roku 1800, to będzie trudno ustalić.
Wilhelm Russak był żydowskim kupcem, który przybył do Bydgoszczy prawdopodobnie ze środkowej lub wschodniej Polski.
Zakładając tu firmę dał następujące ogłoszenie w gazecie w 1857 roku:

Niżej podpisany, ma honor zawiadomić WW. Panów
Kupców i Ajentów, oraz PP. Szyprów i Furmanów, iż założyłem w mieście tutejszem w Bydgoszczy (Bromberg)
pod firmą WILHELM RUSSAK, Kantor Hominissowy (czy chodzi o komisowy?)i Expedycyjny, zapewniając wszelką akuratność
i rychłą usługę, przy wynagrodzeniu umiarkowanym.
Długoletnie doświadczenie w interesach handlowych, oraz
posiadaniu potrzebnych środków i zdolności, stawiają mnie
w możności, każdego obdarującego mnie swem zaufaniem,
zadowolić.
w Bydgoszczy dnia l-go Listopada 1857 r.

Wilhelm Russak.

Wilhelm Russak mocno angażował się w działania gminy żydowskiej. Gdy starą synagogę sprzedano na rozbiórkę i położono kamień węgielny pod nową, treść listu erekcyjnego brzmiała następująco: "Gmina żydowska dziś w dniu 6 miesiąca Elul roku 5642 i 21 dnia miesiąca października 1882 roku, w 22 roku panowania Jego Cesarskiej mości Wilhelma I króla Prus i 12 roku panowania jako Cesarza Niemiec i przy obecności bankiera Ludwika Aronsohna, rentiera dr Dawida Latza, właściciela browaru Wilhelma Russaka, kupców Moritza Zipperta, Samuela Pulwermachera, rentiera Leopolda Kierskiego, reprezentanta kupców Gustawa Lewy, Natana Cohna, Juliusza Cohna, Arnolda Aronsohna, Moritza Schelesingera, rentiera Henryka Buszkowera i innych - dokument ten kładziemy jako kamień węgielny - Bydgoszcz dnia 21.10.1882 roku Zarząd synagogi: Ludwik Aronsohn, dr Dawid Latz, Wilhelm Russak, Moritz Zipper, Samuel Pulwermacher".

I dalej to, co wiem o Browarze Russak:
Firma produkowała piwo wysokiej fermentacji przez 70 - 80 lat od powstania, ale po wejściu w modę pilznerów (Browar w Pilźnie , w którym pracował bawarski mistrz piwowarski Josef Grolle, uwarzył w 1842 r. piwo dolnej fermentacji porządnie chmielone – najbardziej znane nam dzisiaj) przebudowano i unowocześniono zakład, by skutecznie konkurować na rynku.
W czasach gdy właścicielami była rodzina Russak browar nazywał się kolejno:
Wilhelm Russack, Brauerei und Mälzerei Kornmarktstr. 3 (1865?)1870 -1892
Brauerei Wilhelm Russack, Inh. Michael Russack 1892 -1920
Browar Russak Zbożowy Rynek 3 do 1920 -1922
W 1922 roku kończy się historia browaru. Może Russakowie wyemigrowali?
Znalazłem jednego urodzonego w Bydgoszczy w 1895 r. dentystę, który wyemigrował do Francji i przepadł w czasie wojny.
Co do lokalizacji browaru, to mam pewne problemy z jednoznacznym ustaleniem z powodu występowania pojęcia Kornmarktstrase i Kornmarkt, które stanowiły razem polski Zbożowy Rynek, a teraz Kornmarktstrase to kawałek Długiej. Jeśli to było na rogu Zb. Rynku i Bernardyńskiej, zapewne nie zajmował on całej kamienicy narożnej, bo nie wyglądała ona na obiekt przemysłowy. Browar musiałby być w budynkach na tyłach i przybudowanych z boków. Ponieważ produkował też słód, był to spory zakład ze względu na powierzchnie potrzebne na klepiska słodowni.
To, co z kamienicy frontowej na tym narożniku zostało po pożarze w 1945 roku i odbudowie, wygląda żałośnie w porównaniu z tamtym budynkiem.
Wyczytałem też, że pierwotna kamienica na narożniku Bernardyńskiej i Zbożowego Rynku powstała po 1900 roku, po zburzeniu poprzedniej zabudowy.
Wcześniej był tu wybudowany ok. 1780 roku pałacyk hrabiego Mikołaja Czapskiego. Ale mogło to być nieco z boku.
Natomiast w drugim wariancie – czyli przy obecnej Długiej, wszystko było możliwe – mógł być to browar i od frontu. Tam chyba stoi blok mieszkalny lub jest to trochę dalej w stronę pubu piwnego.
Ponieważ był to browar wytwarzający wyśmienite pilznery, musiał mieć i piwnice fermentacyjne i zimne leżakownie. Na pewno coś z tego zostało. Trzeba by wejść na posesje od tyłu i obejrzeć dokładnie, spróbować zajrzeć w różne zakamarki i do piwnic.

Wariant lokalizacji przy Zb. Rynku – róg Bernardyńskiej



Wariant lokalizacji przy obecnej Długiej – dawnej na tym odcinku Kornmarktstrasse



Obie wersje na mapce satelitarnej:



Może tamtędy – wejściem po schodach – wchodziło się do browaru ?


By woziwoda at 2012-02-17

Prawdopodobnie pod tym samym adresem miał rozlewnię wody mineralnej Franz Orliński. Tylko nie wiem w jakich latach.

Lokalizacja browaru na narożniku Bernardyńskiej i Zbożowego Rynku nie wchodzi w rachubę.
W latach 1801-1833 działka wraz z pałacykiem była własnością Mikołaja Czapskiego,
a następnie jego syna Franciszka i jego zony, (zmarłej w 1890 roku).
Ok. 1900 roku parcelę nabyło dwóch kupców, którzy wyburzyli pałacyk i postawili narożną kamienicę.

Rozlewnia wód mineralnych pod tym adresem działała w latach (ok.) 1898 – 1920

Czyli Kornmarkt 3 to kamienica narożna i także rozlewnia, a Kornmarktstrasse 3 to browar i inne miejsce.
A Zbożowy Rynek 3, to w okresie międzywojennym dawna Kornmarktstrasse 3. Czy tak to by było ?
Zatem ta fotka ze schodami w zaułku możliwe, że pokazuje tylne schodki do rozlewni, a browar był dwie posesje dalej.

Browar ten funkcjonował przy dzisiejszej ulicy Długiej 63-65 (w latach 1868-1920 Kornmarkstrasse 3). W latach 1854-1871 należy do Heinricha Trauschke, w latach 1878-1889 (Wilhelm Russak), 1892 (Renata, wdowa po Wilhelmie), 1897-1914 (Wilhelm Russak junior). Mamy fragment zachowanych zabudowań po browarze. Nr 63 to budynek dawnej słodowni z 1899 roku.

Masz świetne, konkretne informacje. Ostatnio robiłem zdjęcia w tym rejonie, ale nie pamiętam numerów tych kamienic.
Nawet wszedłem po pączki by obejrzeć od srodka tę czerwoną bliżej Podwala. Które to będą budynki - na pewno jakiś trafiłem.
Czy słodownia to ten z czerwonym dachem ?

Nr 63 jest bardziej w lewo.
Pub Jack ma nr 65, a 63 się nie załapał na tych zdjęciach.

_________________
Z harcerskim pozdrowieniem
SALAMON

Zanim zrobiłem te zdjęcia pub wydał mi się za daleko w stosunku do poniższej mapki i zaznaczonego miejsca. Dlatego go nie fotografowałem.
Zrobiłem fotkę od tyłu - to chyba zaplecze za pubem, spojrzałem też na stronę pubu - nie było ani słowa o browarze. Zabudowania widoczne w śniegu nawet trochę pasowały mi do starego browaru, ale to chyba jednak za nisko od Zb. Rynku. Mapa jest z 1877 i pokazuje nr 3 na Kornmarktstrasse.
Z tego, co piszesz wynika, że słodownia była w tym czerwonym budynku z cegły, gdzie kupowałem pączki (z adwokatem, b. pachnące) - nawet wygląda odpowiednio - dlatego tam wszedłem. Ale nie pasuje do mapy, chyba, że coś jest pokręcone z numerami już w 1877.







Na zdjęciach te budynki, gdzie wg Thure był browar Russaka, jak zrozumiałem w czerwonym była słodownia wybudowania w 1899 roku. Jak wspomniałem, mnie się wydaje, że było to jednak nieco wyżej - w stronę Zb. Rynku, aczkolwiek budynek pasuje do słodowni, chociaż ma dość niskie pomieszczenia jak na klepiska.

Monter 1951 umieścił materiał o Polskiej Fabryce Tytoniu Julian Król.
viewtopic.php?f=95&t=6385
Wyjaśnia się tu, że czerwony budynek należał do browaru. Założenie fabryki w 1920 roku to zarazem prawie koniec istnienia browaru, gdyż Russak sprzedał go Królowi, a ten założył w nim fabrykę tytoniu. Napisałem prawie bo zapiski o browarze pojawiają się do 1922 roku.
Informacja w cytowanym artykule, że Russak był Niemcem jest błędna. Może młody następca założyciela browaru bardzo chciał się zniemczyć.
Czerwony budynek musiał być ostatnią inwestycją Russaka na działce poniżej browaru - słodownią z 1899 roku na działce przylegającej do browaru. Z map wynika że adres browaru Kornmarkt Strasse 3 to posesja przyległa do czerwonej budowli, obejmująca budynki ze skośnymi czerwonymi dachami, w tym pub (są tu na zdjęciach). Miały one z tyłu wielkie zaplecze, dziś nieistniejące. Można to zobaczyć na nakładkach Mariwa http://staremapy.bydgoszcz.pl/mapy/PLAN ... BERG_1876/.
Zatem browar jeszcze trochę działał obok słodowni przekształconej na fabrykę tytoniową.

Browar Russak w komplecie od frontu. Trzy budynki, z których najpóźniej wybudowano czerwoną słodownię.
Obecnie słodownia jest po kapitalnym remoncie. Elewacja z cegieł wygląda jak nowa, ale nie ma już w niej cukierni z dobrymi pączkami.

Od moich ostatnich zdjęć sporo się zmieniło. Słodownia dostała z tyłu nową elewację i jest dobrze widoczna z Placu Kościeleckich - nie ma tych wcześniejszych przybudówek. Komin też wyparował.
Takie docieplenie jest na pewno praktyczne, ale obiekt stracił charakter właściwy dla epoki, czasów powstawania przemysłowego browarnictwa. Cóż, pewnych rzeczy nie da się uniknąć w przypadku mniej cennych pamiątek z dawnych lat. Ja też lubię gdy jest ciepło. Ale front to już musi pozostać ceglany. Pamiętam ten budynek jeszcze z czasów, gdy chodziłem tędy z babcią mieszkającą na Długiej.

Butelka Russaka znaleziona w archiwum Allegro

Słodownia musiała mieć kiedyś jeszcze gdzieś z boku, lub z tyłu suszarnię. Była to tak zwana uniwesalna suszarnia firmy Topf Söhne z Erfurtu, nadająca się do produkcji wszystkich rodzajów słodu. Jej powierzchnia wynosiła 43 metrów kwadratowych.

Tak przy okazji firma Topf Söhne z Erfurtu po I wojnie zaczęła się specjalizować w produkcji krematoriów na cele pochówków i takich do utylizacji zwierząt. Natomiast w czasie II wojny stała się podstawowym kreatorem konstrukcji krematoriów o wydajności przemysłowej i ich głównym producentem. Dostarczała je do niemieckich obozów zagłady. Wytwarzali także wyposażenie komór gazowych zwiększające ich wydajność (częstotliwość użycia w czasie doby) i wiele innych produktów na cele wojny i zabijania. Pewnie ich potomkowie, jak reszta Niemców, uważają się za ofiary wojny.
https://en.wikipedia.org/wiki/Topf_and_Sons
Na bazie znacjonalizowanego w NRD majątku firmy powstała Nagema, czyli firma produkująca urządzania dla browarnictwa, której maszyny pracują do dzisiaj. Na przykład myjki butelek, czy monobloki do nalewania piwa. Myślę, że taki jest nadal w Nakle.

Funkcję mistrza piwowarskiego w browarze Russaka pełnił do 1891 roku Franciszek Elsner, który w tym właśnie roku przeszedł do browaru Ottona Leue. Nie wiem jeszcze kto był jego bezpośrenim następcą, ale w 1900 roku funkcję tę objął pochodzący z Grudziądza Friedrich Schneider. Schneider już w 1903 roku przeszedł do byłego browaru Ottona Leue, który wtedy przemianowano na Bürgerliches Brauhaus Bromberg.

W nawiązaniu do rodziny Topfów, dostawców suszarni i urządzeń grzewczych do kotłów i kadzi browarniczych.
Książka "Architekci śmierci" to historia niemieckiej rodziny przemysłowców oraz kilku pracowników ich fabryki, których niemiecka mentalność nie pozwalała na zrozumienie winy w działaniach pod egidą SS zmierzających do zwielokrotnienia wydajności technicznych urządzeń służących do zabijania i spalania zwłok. Właśnie kończę czytać.
Niemiecka duma i buta, jakże inna od polskiego poczucia niższości nakazującego używanie obcojęzycznych nazw, choćby nie wiem jak głupich.
Topf = Garnek, w zasadzie prawie Dzban.