Forum Bydgoskiego Stowarzyszenia Miłośników Zabytków "BUNKIER"

Bogna Derkowska-Kostkowska
Przyczynki do dziejów budowli żydowskich w Bydgoszczy

Na obrzeżach bydgoskiego starego miasta znajduje się rozległa, niezabudowana parcela ograniczona z trzech stron ulicami. Granicę południową wyznaczają Wały Jagiellońskie (niem. Große Bergstraße), zachodnią ul. Jana Kazimierza (niem. Hofstraße), zaś północną ul. Pod Blankami (niem. Mauerstraße). Dziś na tejże nieruchomości nie pozostał żaden kamień, niemy świadek historii - miejsca związanego przez długie dziesięciolecia z Żydowską Gminą Wyznaniową. Tu bowiem wznosiła się synagoga z wejściem od ul. Jana Kazimierza (dawniej nr 7), szkoła położona od strony Wałów Jagiellońskich (dawniej nr 9), a nadto budynki gospodarcze, wśród których była ubojnia rytualna (rzeźnia) granicząca z ul. Pod Blankami.
W bydgoskim Archiwum zachowały się unikatowe dokumenty[1], w świetle których można przywołać ducha nieistniejącej zabudowy.
Żydowska gmina wyznaniowa z zamysłem wybudowania nowej synagogi w miejsce dotychczasowej z 1834 roku, wystąpiła na pewno w 1878 roku. Początkowo gromadzono niezbędne środki finansowe na jej budowę, a ówczesny przewodniczący gminy Moritz Jacobson między innymi starał się pozyskać na ten cel pożyczkę w prowincjalnej kasie zapomogowej (Provinzial Hilfskasse)[2]. Jego pracę od 1881 roku kontynuował nowy przewodniczący gminy Louis Aronsohn (radny miejski i późniejszy bankier). W maju następnego roku Albert Muttray, królewski, krajowy radca budowlany z Berlina, sporządził projekt okazałej bóżnicy, potwierdzony podpisem L. Aronsohna. Niedługo później, 5 czerwca 1882 roku, po sprawdzeniu planów przez miejskiego radcę budowlanego Lincke, gmina żydowska uzyskała zezwolenie na budowę. Następnie 21 sierpnia wmurowano kamień węgielny pod synagogę, która została uroczyście poświęcona 9 września 1884 roku[3]. Świątynia owa w swej części głównej posiadała 482 miejsca siedzące oraz na emporach około 400 miejsc siedzących dla kobiet[4]. Liczby te oddają skalę budowli, albowiem kiedy przystępowano do jej wznoszenia w 1880 r., bydgoska gmina żydowska liczyła 1889 członków, a w 1890 r. było ich 1428[5].
Synagoga wzniesiona na planie prostokąta była orientowana, posiadała silnie zaakcentowany korpus główny na rzucie kwadratu, którego część centralna nakryta była kopułą na wysokim bębnie. Fasadę poprzedzoną wydatnymi schodami flankowały kwadratowe wieże, wysokością równe korpusowi, zwieńczone kopułami na bębnach. Budowla ta odznaczała się statyczną, zwartą bryłą, o ceglanych, rytmicznie rozczłonkowanych elewacjach. Kilkanaście lat później podjęto inicjatywę wybudowania szkoły, zapewne przedsięwzięcie to było zasługą przewodniczącego gminy Louisa Aronsohna, wspomnijmy, że był on pomysłodawcą założenia w Bydgoszczy szkoły handlowej wyższego stopnia[6]. Cała zachowana korespondencja dotycząca budowy szkoły była prowadzona osobiście przez Aronsohna. W marcu 1898 roku architekt Karl Bergner wykonał projekt budynku szkolnego, który został zatwierdzony 7 kwietnia przez miejskiego radcę budowlanego Meyera. W tymże dniu Aronsohn otrzymał pozwolenie na budowę. Jej kierownictwo objął Bergner, zaś wykonanie prac powierzono Georgowi Weißowi, mistrzowi murarskiemu. Już w lipcu 1898 roku pan Sommer dokonał odbioru budynku, w stanie surowym. Natomiast odbiór końcowy nastąpił zapewne 14 kwietnia 1899 roku. Szkołę wzniesiono na wschód od synagogi, przy Wałach Jagiellońskich (wówczas Große Bergstraße 9). Budynek o ceglanych elewacjach od frontu był dwu, a od dziedzińca trzy kondygnacyjny, na dolnym poziomie (piwnice) zlokalizowano pomieszczenia toalet, łazienek oraz gospodarcze. Na parterze mieściły się sale lekcyjne i pokój nauczycielski, zaś na piętrze sala zebrań (aula) oraz, przypuszczalnie, mieszkanie przeznaczone dla nauczyciela, ewentualnie woźnego, acz ten mieszkał raczej poza budynkiem szkolnym, ale w jej pobliżu (w 1901 woźnym szkolnym był Kurnik, por. Adressbuch za 1902 r.).
Dodajmy jeszcze, że w 1904 roku, kiedy przewodniczącym gminy żydowskiej był rentier A. Cohnfeld, między elewacją południową synagogi i fasadą szkoły postawiono ceglany mur ogrodzeniowy dł. 10,3 m zaprojektowany i wykonany przez Georga Weißa. Na zapleczu budynku szkoły od strony ul. Pod Blankami istniały budynki gospodarcze, a cała parcela, złożona z kilku numerów administracyjnych, była ogrodzona.
Spoglądając na fotografię zamieszczoną w książce Wolffa[7] oraz porównując projekty łatwo ulec wrażeniu, że bydgoscy Żydzi kierowali się z góry przyjętym planem zagospodarowania przestrzennego parceli i dzięki temu stworzyli jednorodny stylistycznie kompleks podporządkowany monumentalnej bóżnicy. Warto o nim pamiętać, gdyż powstawał on stopniowo, a nad jego kształtem pracowało aż trzech projektantów, działających na zlecenie gminy reprezentowanej przez swych kolejnych przewodniczących.
Historia nie była łaskawa dla wspomnianego zespołu budowli, bowiem zostały one zniesione w początkach okupacji hitlerowskiej. Władze cywilne zleciły już 14 września 1939 roku, opublikowanie ogłoszenia w gazecie codziennej „Deutsche Rundschau", które w wolnym tłumaczeniu autorki brzmi:
Ogłoszenie.
W Bydgoszczy u zbiegu ulic Jana Kazimierza i Wały Jagiellońskie znajduje się synagoga niniejszym przeznaczona do rozbiórki. Przedsiębiorstwa rozbiórkowe lub budowlane przedłożą do 18 bieżącego miesiąca, zamknięte oferty w Miejskim Urzędzie Budownictwa Nadziemnego, ul. Jana Kazimierza 5. Dopłatę otrzyma przedsiębiorstwo najwięcej oferujące.
Ja zwracam uwagę na to, że w kalkulacji rozbiórki należy uwzględnić synagogę z jej przyległościami i całym znajdującym się wewnątrz wyposażeniem.
Nadburmistrz miasta Bydgoszczy.
Zaanonsowany w prasie konkurs na rozbiórkę bóżnicy wraz ze szkołą i budynkami gospodarczymi pozostał bez echa. Dopiero później 28.IX.1939 r. propozycję rozbiórki zgłosił fabrykant, H(erbert) Matthes (architekt), zamieszkały w Bydgoszczy przy ul. Garbary 24[8] (niem. Albertstr.). Matthes składając swą ofertę okręgowemu radcy budowlanemu - Froese, zobowiązał się do natychmiastowego rozpoczęcia rozbiórki i zakończenia jej najpóźniej do 1 stycznia 1940 roku. Jednocześnie przy sprzedaży materiałów osobom trzecim, do udzielania zawsze prawa pierwokupu miastu. Natomiast od miasta zażyczył sobie zwolnienia z opłat na rzecz policji budowlanej i ewentualnych późniejszych opłat miejskich. On też otrzymał zlecenie, po uprzednim wpłaceniu do kasy miejskiej wadium w wysokości 500,- marek. Zaznaczmy w tym miejscu, że od początku planowano wykorzystać odzyskane materiały na nowych budowlach w mieście. Prace rozbiórkowe rozpoczęto zapewne zgodnie z założeniami 2 października. Jednakże ich zakończenie przesunęło się znacznie w czasie. W styczniu 1940-tego roku władze miejskie ponaglały nakazując wznowienie przerwanych robót i wyznaczając ostateczny termin na 1 marca 1940 r. Jednak rozbiórka z całkowitym uporządkowaniem terenu posesji trwała aż do jesieni 1940 r.
I tak z bydgoskiego krajobrazu zniknął interesujący kompleks zabudowań związany z nacją odrębną kulturowo, która zapisała się w dziejach Bydgoszczy, zwłaszcza na kartach rozwoju gospodarczego miasta.

Przypisy:
1. Akta Budowlane miasta Bydgoszczy, sygn. 7403, w: Archiwum Państwowe w Bydgoszczy ul. Dworcowa 65. Większość informacji zawartych w komunikacie oparto na dokumentach zawartych w tychże aktach.
2. Akta miasta Bydgoszczy, sygn. 620, w: Archiwum Państwowe w Bydgoszcz ul. Dworcowa 65.
3. Aus Brombergs Vergangenheit. Ein Heimatbuch für den Stadt- und Landkreis, praca zbiorowa pod red. G. Meinhardta. Wilhelmshaven 1973. s. 226.
4. ibidem.
5. ibidem, s. 225.
6. M. Romaniuk. Aronsohn Lewin Louis, w: Bydgoski słownik biograficzny, praca zbiorowa pod red. J. Kutty, 1.1. Bydgoszcz 1994. s. 20.
7. E. Wolff. Historischer Führer durch Bromberg und Umgegend. Bromberg 1914. s. 56.
8. Matthes z Bydgoszczą był związany miejscem zamieszkania i posiadaną tu firmą, na długo przed wybuchem wojny m.in. por. Książka adresowa m. Bydgoszczy za rok. 1933. oprac, i wyd. Wł. Weber.