Forum Bydgoskiego Stowarzyszenia Miłośników Zabytków "BUNKIER"

Niewiele osób wie, że w Bydgoszczy znajduje się najstarszy działający w Polsce jaz walcowy. Jest położony w pięknym i urokliwym miejscu, tam, gdzie rzeka Brda łączy się z Wisłą.

Stopień wodny
Jaz walcowy wchodzi w skład stopnia wodnego Czersko Polskie, znajduje się na połączeniu Wisły i Brdy - w jej km 2 + 800 skanalizowanego odcinka w Bydgoszczy przy ulicy Toruńskiej 157b.


Zdjęcia czarno-białe prezentowane poniżej większość z Was zna. Pochodzą z cyfrowego zbioru Architekturmuseum der Technischen Universität Berlin. Pokazuję je ponownie aby usystematyzować wiedzę na temat tej wyjątkowej budowli.



Unikalne zdjęcia z budowy
Jaz walcowy w Czersku Polskim jest najstarszym działającym jazem walcowym w Polsce i unikatowym w skali Europy! Z 1905 roku zachowało się unikatowe zdjęcie pokazujące montaż metalowego trapu łączącego oba przyczółki jazu. Metalowy walec jest już usadowiony na swoim miejscu. Widać robotników pozujących do zdjęcia fotografowi



Co ciekawe metalowy trap wciągany na zdjęciu zachował się do dnia dzisiejszego.




Jaz walcowy i niepotrzebna śluza
W latach 80. XIX wieku miejscowi przemysłowcy naciskali na rząd pruski, domagając się powiększenia portu w Brdyujściu, aby mógł on służyć nie tylko jako składowisko tratw, ale również zimowisko dla statków. Trwały również prace związane z budową portu w dzielnicy Bydgoszcz-Wschód. Wymagało to spiętrzenia wód na ujściowym odcinku Brdy. Rzeka Brda charakteryzowała się dużymi wahaniami stanów wód w ciągu roku. Aby usprawnić żeglugę i spławianie tratw z drewnem podjęto decyzję o uregulowaniu rzeki w jej dolnym odcinku. Prace przy budowie jazu walcowego w obecnym Czersku Polskim wykonano w latach 1902-1907. Polegały one na budowie jazu walcowego o wyższym piętrzeniu oraz likwidacji niepotrzebnego już stopnia wodnego śluzy nr 2 Kapuściska.
Więcej o Śluzie Kapuściska przeczytasz tutaj
viewtopic.php?f=31&t=835&p=5921&hilit=%C5%9Bluza+kapu%C5%9Bciska#p5921

Dzięki takiemu rozwiązaniu statki mogły bez przeszkód wpływać do centrum miasta do wysokości Śluzy Miejskiej bez zbędnego śluzowania. Było to w owym czasie rewolucyjne rozwiązanie hydrotechniczne.


2,4 metra średnicy i 42 tony
Jaz walcowy jest urządzeniem hydrotechnicznym służącym do piętrzenia wody na rzece Brdzie. Posiada jednoprzęsłową konstrukcję betonową o szerokości 22 m. Zamknięcie jego przelewu stanowi stalowy walec o średnicy 2,5 m. i grubości 14mm. zamocowany na obu przyczółkach. Walec poruszany jest elektrycznie i również ręcznie w trybie awaryjny. 42 tonowy kolos porusza się po 62 zębatych wieńcach zainstalowanych na obu jego końcach, które toczą się w górę i w dół po pochyłych torach przy pomocy łańcuchów Galla.






Poniżej porównanie zdjęć budowli hydrotechnicznej.

Zdjęcie pochodzi przypuszczalnie z 1907 roku. Wykonano je prawdopodobnie tuż przed oddaniem budowli do eksploatacji. Po prawej stronie jazu tuż przy przepławce dla ryb, widać dwóch panów z tyczką pomiarową. Prawdopodobnie za moment walec zostanie opuszczony i będą mierzyć poziom wody.



Ten sam kadr wykonany w maju 2013 roku.



Oba zdjęcia wykonano z tego samego miejsca. Widać wyraźnie różnice w poziomie rzeki. Co ciekawe. Budowla jest zachowana w doskonałym stanie. Mimo opływu czasu trzyma się świetnie.

Zabytkowy dwupiętrowy budynek wybudowany jest z licowanej czerwonej cegły i przykryty dwuspadzistym dachem krytym dachówką. Dodatkowo część budynku obrasta bluszcz. Całość idealnie komponuje się z krajobrazem tworząc niepowtarzalny klimat miejsca tajemniczego. Wyjątkową budowlę hydrotechniczą wpisano do rejestru zabytków stosunkowo późno bo dopiero w 2005 roku.



Spiętrza Brdę i produkuję energię.
Zadanie jazu polega na spiętrzaniu wód Brdy po między Jazem Walcowym, a Jazem Farnym. Pozwala to na utrzymywanie stałego poziomu rzeki na jej dolnym odcinku w granicach miasta i pozwala na swobody ruch żeglowny. W 2005 roku przeprowadzono kapitalny remont jazu.


Widok od dolnej wody







Przepławka dla ryb




Budynek i trap




Zębate wieńce i łańcuch Galla










Jaz walcowy prócz spiętrzania wody produkuję energię. W zabytkowym budynku znajduję się Mała Elektrownia Wodna (MEW) „Czersko Polskie”.
Hydroelektrownię uruchomiono w 1907 roku. Posiada jedną turbinę wodną typu Francis’a pracującą na wale pionowym.
Elektrownia w swym pierwotnym zamierzeniu miała pracować na potrzeby oświetlenia budynku oraz produkować energię dla potrzeb obsługi jazu i śluz. W takiej formie pracowała do roku 1965, gdy „przeszła na emeryturę”. Jednak za sprawą rodzinnej spółki ten ciekawy zabytek hydrotechniczny ponownie ożył dzięki gruntownej przebudowie w latach 80-tych. Kolejny rozruch zmodernizowanej elektrowni o mocy turbiny 100 kW nastąpił 29 czerwca 1985 roku.
Dzięki uprzejmości użytkownika obiektu Regionalnemu Zarządowi Gospodarki Wodnej w Gdańsku, elektrownię można zwiedzać grupowo po wcześniejszym ustaleniu terminu.



Poniżej zdjęcia z wnętrza elektrowni.














Zdjęcie - podniesiony walec w czasie remontu wrzesień„ 2005

Poniżej prezentuję zdjęcie którego autorem jest 78janek. Pochodzi ono z FotoForum Bydgoszcz Gazety Wyborczej.



Widać podniesiony walec. Ustawione szandory są wsparte o metalowy trap. Spód jazu jest wykonany z betonu.


Warto przeczytać:

1. Dolata Beata: MEW-y mają moc. Nr 2 2010 Agroenergetyka
2. Januszewski Stanisław: Jaz walcowy u ujścia Brdy do Wisły. Prosto z pokładu. Biuletyn nr 29. Styczeń 2006. Fundacja Otwartego Muzeum Techniki we Wrocławiu


Zdjęcia archiwalne: Architekturmuseum der Technischen Universität Berlin

Prezentowane zdjęcia dostępne są od dawna również na naszej stronie (za zgodą wspomnianego Muzeum)
http://www.bsmz.org/articles.php?article_id=28
W artykule dostępne są również zdjęcia z remontu i schematy Śluzy miejskiej nr 1, a także plan przebudowy całego Brdyujścia / portu drzewnego

Na stronie Muzeum można także znaleźć schematy budowy podobnego walca.

http://architekturmuseum.ub.tu-berlin.d ... ten=168923

http://architekturmuseum.ub.tu-berlin.d ... ten=168922

^^^ Ciekawe są te dwa betonowe przyczółki na pierwszym planie. Czy tam był wcześniejszy jaz, lub coś w tym rodzaju? I czy po spiętrzeniu wody nowym jazem, te 'betony' zostały po prostu zalane, czy też najpierw rozebrane.

Prawdopodobnie tam gdzie te betony to był jaz iglicowy.

To mogły być granitowe przyczółki jazu iglicowego

Tak wygląda jeden przyczółek po jazie iglicowym przy śluzie Kapuściska na południowym brzegu Brdy



Zdjęcia jazu iglicowego i śluzy kapuściska są tutaj
viewtopic.php?f=101&t=835&hilit=%C5%9Bluza+kapu%C5%9Bciska

Nawet podobna jest odległość między granitowymi płytami. Należy założyć, że granitowe płyty są nadal w wodzie.

Jazy iglicowe z tego co widzę są nadal dość powszechne. Schemat ich konstrukcji jest praktycznie identyczny http://de.wikipedia.org/wiki/Nadelwehr różnią się kształty iglic. Również nie wydaje mi się, aby ktoś bawił się w rozbiórkę tych przyczółków zważywszy na to, że ten odcinek nie jest dopuszczony do żeglugi, a więc ponoszenie dodatkowych nakładów mijało się z celem.

Warto przypomnieć pewną 'negatywną' konsekwencję po zbudowaniu jazu walcowego. Jak wiadomo, mosty kolejowe w Łęgnowie, powstały już w XIXw. Ówczesny prześwit między lustrem wody a przęsłami mostu, był zapewne dobrany 'optymalnie' dla gabarytów, a szczególnie wysokości pływających po Brdzie holowników i innych statków. Po zbudowaniu nowego jazu, podniesiony przez niego poziom wody ułatwił żeglugę w tym rejonie, ale utrudnił przepływanie pod mostami. Być może mało odczuwalnie dla jednostek, które maszty czy kominy i tak miały opuszczane...

Piszę o tym, bo przypomniała mi się pewna wycieczka Ondyną. Z trudem mieściła się pod tymi mostami. Sterówka (mostek) w której siedział kapitan, była jej najwyższym punktem. Ale na 'wszelki wypadek' jej dach i okna były rozkładane. W czasie powrotu z tej wycieczki poziom wody wzrósł na tyle wysoko, że nie można było tam przepłynąć. No i pan kapitan to wszystko rozmontował, mocno się pochylił, i z trudem, ale udało się przepłynąć. Właściwie Ondyna prawie zawsze pływała tam ze zdjętymi oknami i daszkiem, by przepłynięcie było zawsze "pewne".

Tu poniżej Ondyna w Brdyujściu (Wianki 1986) z częściowo zdjętymi szybami i daszkiem.



Ten 'daszek' był przez jakiś czas z płótna, przypominającego plandekę.

A tu zdjęcie z połowy lat 90-tych XXw, gdy Ondyna (już nie nasza) przepływała przez swoje dawne miasto. Widoczny podniesiony daszek.

Gratuję Bydziak spostrzegawczości!
Przy każdej śluzie musi znajdować się jaz walcowy, iglicowy czy przelewowy. Stara śluza nr 1 w Brdyujściu (oddana do użytku w 1879 roku przed wybudowaniem jazu walcowego) w bezpośredniej odległości nie posiada jazu. Rzeka Brda płynęła korytem przez jaz iglicowy który regulował poziom wody między śluzą nr 1 Brdyujście, a śluzą nr 2 Kapuściska.

Jaz walcowy wybudowano za jazem iglicowym patrząc wg nurtu rzeki. Gdy powstał jaz walcowy, jaz iglicowy i śluza nr 2 Kapuściska stały się zbędne.

Nie pozostaje nic innego jak odszukać w terenie (pod wodą) resztek jazu iglicowego.

^^^ Przy okazji, porównując zdjęcia można założyć, że te 'betony' są jakieś półtora metra pod lustrem wody. Choć te zdjęcia nieco różnią się kątem, możemy przyjąć, że widoczne tam osoby miały ok 1.70 wzrostu... Czyli, że poziom wody po spiętrzeniu nowym jazem, podniósł się o ok 2 metry.



Przy okazji można sobie wyobrazić, jak wysoko potrafi podnieść się Wisła, gdy 'cofką', wpływa nam, choćby do centrum miasta.

Z planu spiętrzania całego odcinka wynika, że prześwit wynosił wtenczas co najmniej 5,6 metra przy normalnym poziomie Brdy

^^^ No to obecnie, przy niższych stanach poziomu wody, prześwit może być nawet ze cztery metry...
Ale i tak jeszcze dużo wody tam upłynie, zanim znów zobaczymy coś okazałego, podobnego do Ondyny.

I to w dodatku nie jeden, a dwa położone w jednej linii Na zdjęciu po lewej stronie widać część wspólną obu jazów.

Kadr pokazujący Karpnik, Tor Regatowy, Jaz Walcowy Czersko Polskie, ujście Brdy do Wisły w pierwotnym korycie, śluzy Czersko Polskie i Brdyujście. Dodatkowo po prawej ujście kanału odprowadzającego wodę z oczyszczalni ścieków.



Kolejny kadr to zakole Wisły. Rzeka nie nadaje się do żeglowania. Jest płytka z łachami piasku.

Na cyplu za jazem był duży, piętrowy dom, w którym mieszkało kilka rodzin. W większości pracownicy Przedsiębiorstwa Budownictwa Wodnego. Na przykład kapitan? kafara "Goliat" należącego do tego przedsiębiorstwa, który czasami cumował na Torze Regatowym, obsługa jazu i jak dobrze pamiętam elektryk z tej firmy. Nie było tam wody bieżącej, ale było tak zwane "źródełko". Metalowa rura z której płynęła woda zdatna do picia. Skąd się brała, nie pamiętam. Za młody byłem Za to pamiętam, że jeden gość z obsługi jazu miał fuchę. na Torze Regatowym wyznaczał tory za pomocą gumowych piłek w siatkach zamocowanych do lin zatopionych w wodzie. Dodatkowo można było zarobić na dzierżawie łąk przy wale od jazu w stronę Brdyujścia. Coś o tym wiem. Ojciec to robił

Może ta rura pamięta tamte czasy:

Można wiedzieć, w którym miejscu zrobiono ostatnią fotkę?

W samolocie
A na poważnie, samolot znajdował się na wysokości Łęgnowa(ul.Toruńska).
Widać po lewej tor regatowy a po prawej nawet most w Fordonie.

Fotografia wykonana na przedłużeniu pasa startowego bydgoskiego lotniska. Miejscowość Otorowo na północ od ul. Toruńskiej.

Otorowo jest bardziej na wschód od "miejsca zrobienia zdjęcia".
Zdjęcie zrobione nad Łęgnowem.

Łęgnowo to nie tylko "osiedle awaryjne" na górce.
Można przyjąć ul. Plątnowską jako granicę między Łęgnowem a Plątnowem a dopiero bardziej na wschód Otorowem.

Bunkier pisze o kadrze nr 1
Ja napisałem o kadrze nr 2